9-10. ธมฺมกถิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[139-140] นวเม อปฺปญฺจ ภาสตีติ สมฺปตฺตปริสาย โถกเมว กเถติฯ อสหิตญฺจาติ กเถนฺโต จ ปน น อตฺถยุตฺตํ กาลยุตฺตํ กเถติฯ ปริสา จสฺส น กุสลา โหตีติ โสตุํ นิสินฺนปริสา จสฺส ยุตฺตายุตฺตํ การณาการณํ สิลิฏฺฐาสิลิฏฺฐํ น ชานาตีติ อตฺโถฯ เอวรูโปติ อยํ เอวํชาติโก พาลธมฺมกถิโก เอวํชาติกาย พาลปริสาย ธมฺมกถิโกตฺเวว นามํ ลภติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ทฺเวเยว ชนา สภาวธมฺมกถิกา, น อิตเรฯ อิตเร ปน ธมฺมกถิกานํ อนฺโต ปวิฏฺฐตฺตา เอวํ วุตฺตาฯ ทสมํ อุตฺตานเมวฯ

ธมฺมกถิกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุคฺคลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(15) 5. อาภาวคฺโค

1-6. อาภาสุตฺตาทิวณฺณนา

[141-146] ปญฺจมสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

อาภาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-10. ทุติยกาลสุตฺตาทิวณฺณนา

[147-150] สตฺตเม ปรมตฺถโต อวิชฺชมานสภาวสฺส กาลสฺส ภาวนาทิโยโค น สมฺภวตีติ อาห ‘‘กาลาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล ธมฺมสฺสวนาทิวเสน ปวตฺตานํ กุสลธมฺมานํ เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ กาลสหจริตา หิ กุสลา ธมฺมา อิธ กาล-สทฺเทน คหิตา อปรสฺส อสมฺภวโตฯ อฏฺฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ทุติยกาลสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาภาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

4. จตุตฺถปณฺณาสกํ

(16) 1. อินฺทฺริยวคฺโค

1-5. อินฺทฺริยสุตฺตาทิวณฺณนา

[151-155] จตุตฺถสฺส ปฐมาทีนิ อุตฺตานาเนวฯ

อินฺทฺริยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-8. กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา

[156-158] ฉฏฺเฐ สํวฏฺฏนํ วินสฺสนํ สํวฏฺโฏ, สํวฏฺฏโต อุทฺธํ ตถา ฐายี สํวฏฺฏฏฺฐายีฯ วิวฏฺฏนํ นิพฺพตฺตนํ, วฑฺฒนํ วา วิวฏฺโฏฯ ‘‘เตโชสํวฏฺโฏ, อาโปสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏติ เอวํ สํวฏฺฏสีมานุกฺกเมน สํวฏฺเฏสุ วตฺตพฺเพสุ ตถา อวตฺวา อาโปสํวฏฺโฏ, เตโชสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏติ วจนํ สํวฏฺฏมหาภูตเทสนานุปุพฺพิยา’’ติ เกจิฯ ‘‘ภาวีสํวฏฺฏานุปุพฺพิยา’’ติ อปเรฯ อาเปน สํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏฯ สํวฏฺฏสีมาติ สํวฏฺฏนมริยาทาฯ สํวฏฺฏตีติ วินสฺสติฯ สทาติ สพฺพกาลํ, ตีสุปิ สํวฏฺฏกาเลสูติ อตฺโถฯ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตํ วินสฺสตีติ เอตฺถ พุทฺธกฺเขตฺตํ นาม ติวิธํ โหติ ชาติกฺเขตฺตํ, อาณากฺเขตฺตํ, วิสยกฺเขตฺตญฺจฯ

ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ, ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณาทีสุ กมฺปติฯ อาณากฺเขตฺตํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺถ รตนสุตฺตํ (ขุ. ปา. 6.1 อาทโย; สุ. นิ. 224 อาทโย) ขนฺธปริตฺตํ (อ. นิ. 4.67; จูฬว. 251) ธชคฺคปริตฺตํ (สํ. นิ. 1.249) อาฏานาฏิยปริตฺตํ (ที. นิ. 3.277-278) โมรปริตฺตนฺติ (ชา. 1.2.17-18) อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว วตฺตติฯ วิสยกฺเขตฺตํ อนนฺตาปริมาณํ, ยํ ‘‘ยาวตา วา ปนากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ ยํ ตถาคโต อากงฺขติ, ตํ ตํ ชานาติฯ

เอวเมเตสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ เอกํ อาณากฺเขตฺตํ วินสฺสติ , ตสฺมิํ ปน วินสฺสนฺเต ชาติกฺเขตฺตํ วินฏฺฐเมว โหติ, วินสฺสนฺตญฺจ เอกโตว วินสฺสติ, สณฺฐหนฺตญฺจ เอกโตว สณฺฐหติฯ เสสเมตฺถ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาสุ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.404) วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ สตฺตมฏฺฐมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

กปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ภิกฺขุนีสุตฺตวณฺณนา

[159] นวเม เอวํ ปวตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนตณฺหํ นิสฺสายาติ ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อาสวานํ ขยา’’ติอาทินา นเยน อนุตฺตเร วิโมกฺเข ปิหํ อุปฺปาเทนฺตสฺส อุปฺปนฺนตณฺหํ นิสฺสายฯ กถํ ปน โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ อาสา อุปฺปชฺชตีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, น อารมฺมณกรณวเสน ตตฺถ ปิหา ปวตฺตติ อวิสยตฺตา ปุคฺคลสฺส จ อนธิคตภาวโตฯ อนุสฺสวูปลทฺเธ ปน อนุตฺตรวิโมกฺเข อุทฺทิสฺส ปิหํ อุปฺปาเทนฺโต ตตฺถ ปิหํ อุปฺปาเทติ นามฯ นากฑฺฒตีติ กมฺมปถภาวํ อปฺปตฺตตาย ปฏิสนฺธิํ น เทติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ภิกฺขุนีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สุคตวินยสุตฺตวณฺณนา

[160] ทสเม วฬญฺเชนฺตีติ สชฺฌายนฺติ เจว วาจุคฺคตํ กโรนฺตา ธาเรนฺติ จฯ อวิคตตณฺหตาย ตํ ตํ ปริกฺขารชาตํ พหุมฺปิ อาทิยนฺตีติ พหุลา, เต เอว พาหุลิกา ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. 1.246; อ. นิ. 8.11; ปารา. 8)ฯ เต ปน ยสฺมา ปจฺจยพหุลภาวา ยุตฺตปฺปยุตฺตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘ปจฺจยพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา’’ติฯ สิถิลํ คณฺหนฺตีติ สาถลิกา, สิกฺขาย อาทรคารวาภาเวน สิถิลํ อทฬฺหํ คณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ สิถิลนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, สิถิล-สทฺเทน วา สมานตฺถสฺส สาถลสทฺทสฺส วเสน สาถลิกาติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ อวคมนโตติ อโธคมนโต, โอรมฺภาคิยภาวโตติ อตฺโถฯ นิพฺพีริยาติ อุชฺฌิตุสฺสาหา ตทธิคมาย อารมฺภมฺปิ อกุรุมานาฯ

สุคตวินยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อินฺทฺริยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(17) 2. ปฏิปทาวคฺโค

1. สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[161] ทุติยสฺส ปฐเม ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญาติอาทีสุ ปาฬิยา อาคตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ –

‘‘ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ปญฺญา? กิจฺเฉน กสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ วุจฺจติ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ปญฺญาฯ ตตฺถ กตมา ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา? กิจฺเฉน กสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ วุจฺจติ ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญาฯ ตตฺถ กตมา สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ปญฺญา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทนฺธํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ วุจฺจติ สุขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ปญฺญาฯ ตตฺถ กตมา สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา? อกิจฺเฉน อกสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ขิปฺปํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺส ยา อุปฺปชฺชติ ปญฺญา ปชานนา…เป.… สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ วุจฺจติ สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ปญฺญา’’ติ (วิภ. 801) – อยเมตฺถ ปาฬิฯ

ตตฺถ กิจฺเฉน กสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน กสิเรน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา โลกุตฺตรสมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ ทนฺธํ ตํ ฐานํ อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ ฐานํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส, ปาปุณนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ กิเลสวิกฺขมฺภนปฺปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา, วิปสฺสนาปริวาสปญฺญาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปญฺญา อาคมนวเสน ‘‘ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นามา’’ติ วุจฺจติฯ อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิตฺถารสุตฺตวณฺณนา

[162] ทุติเย อกตาภินิเวโสติ อกตาธิกาโรฯ รูปานํ ลกฺขณาทีหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ รูปปริคฺคโหฯ ตีสุ อทฺธาสุ กิลมตีติ ปุพฺพนฺเต อปรนฺเต ปุพฺพนฺตาปรนฺเตติ เอวํ ตีสุ ปเทเสสุ กิลมติฯ ปญฺจสุ ญาเณสูติ รูปปริคฺคหาทีสุ ปญฺจสุ ญาเณสุฯ นวสุ วิปสฺสนาญาเณสูติ อุทยพฺพยาทินววิปสฺสนาญาเณสุฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

วิตฺถารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อสุภสุตฺตวณฺณนา

[163] ตติเย ‘‘ยถา เอตํ, ตถา อิท’’นฺติ อิมินา นเยนาติ เอเตน –

‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, กาเย ฉนฺทํ วิราชเย’’ติฯ (สุ. นิ. 205); –

อิมํ เทสนานยํ สงฺคณฺหาติฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา อิทํ สวิญฺญาณกาสุภํ อายุอุสฺมาวิญฺญาณานํ อนปคมา จรติ ติฏฺฐติ นิสีทติ สยติ, ตถา เอตํ เอตรหิ สุสาเน สยิตํ อวิญฺญาณกมฺปิ ปุพฺเพ เตสํ ธมฺมานํ อนปคมา อโหสิฯ ยถา จ เอตํ เอตรหิ มตสรีรํ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา น จรติ น ติฏฺฐติ น นิสีทติ น เสยฺยํ กปฺเปติ, ตถา อิทํ สวิญฺญาณกมฺปิ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา ภวิสฺสติฯ ยถา จ อิทํ สวิญฺญาณกํ เนตรหิ สุสาเน มตํ เสติ น อุทฺธุมาตกาทิภาวมุปคตํ, ตถา เอตํ เอตรหิ มตสรีรมฺปิ ปุพฺเพ อโหสิฯ

ยถา ปเนตํ เอตรหิ อวิญฺญาณกาสุภํ มตกสุสาเน เสติ อุทฺธุมาตกาทิภาวญฺจ อุปคตํ, ตถา อิทํ สวิญฺญาณกมฺปิ ภวิสฺสตีติฯ ตตฺถ ยถา อิทํ ตถา เอตนฺติ อตฺตนา มตสรีรสฺส สมานภาวํ กโรนฺโต พาหิเร โทสํ ปชหติฯ ยถา เอตํ ตถา อิทนฺติ มตสรีเรน อตฺตโน สมานภาวํ กโรนฺโต อชฺฌตฺติเก ราคํ ปชหติฯ เยนากาเรน อุภยํ สมํ กโรติ, ตํ สมฺปชานนฺโต อุภยตฺถ โมหํ ปชหติฯ

พหิทฺธา ทิฏฺฐานนฺติ พหิทฺธา สุสานาทีสุ ทิฏฺฐานํ อุทฺธุมาตกาทิทสนฺนํ อสุภานํฯ ‘‘นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสนา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อนฺติมชีวิกาภาวโต ปิณฺฑปาตสฺส อลาภลาเภสุ ปริตสฺสนเคธาทิสมุปฺปตฺติโต ภตฺตสฺส สมฺมทชนนโต กิมิกุลสํวทฺธนโตติ เอวมาทีหิปิ อากาเรหิ อาหาเรปฏิกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยํ อติปาโปยํ โลกสฺมิํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺโย วิจรติ ปตฺตปาณีติ (สํ. นิ. 3.80; อิติวุ. 91)ฯ อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ คธิโต มุจฺฉิโต อชฺโฌปนฺโน อนาทีนวทสฺสาวี อนิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชตีติ (อ. นิ. 3.124)ฯ ภุตฺโต จ อาหาโร กสฺสจิ กทาจิ มรณํ วา มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ อาวหตี’’ติฯ

กฏุกีฏกาทโย ทฺวตฺติํสกุลปฺปเภทา กิมิโย นํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ? วุจฺจเต – อนฺติมชีวิกาภาโว ตาว จิตฺตสํกิเลสวิโสธนตฺถํ กมฺมฏฺฐานาภินิเวสนโต ปเคว มนสิ กาตพฺโพ ‘‘มาหํ ฉวาลาตสทิโส ภเวยฺย’’นฺติฯ ตถา ปิณฺฑปาตสฺส อลาภลาเภสุ ปริตสฺสนเคธาทิสมุปฺปตฺตินิวารณํ ปเคว อนุฏฺฐาตพฺพํ สุปริสุทฺธสีลสฺส ปฏิสงฺขานวโต ตทภาวโตฯ ภตฺตสมฺมโท อเนกนฺติโก ปริโภเค อนฺโตคโธวาติ เวทิตพฺโพฯ กิมิกุลสํวทฺธนํ ปน สงฺคเหตพฺพํ, สงฺคหิตเมว วา ‘‘นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสนา’’ติ เอตฺถ นิยมสฺส อกตตฺตาฯ อิมินา วา นเยน อิตเรสมฺเปตฺถ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ยถาสมฺภวเมตฺถ ปฏิกูลตาปจฺจเวกฺขณสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

เอวญฺจ กตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.294-295) ทสหิ อากาเรหิ ปฏิกูลตา เวทิตพฺพาฯ เสยฺยถิทํ – คมนโต, ปริเยสนโต, ปริโภคโต, อาสยโต, นิธานโต, อปริปกฺกโต, ปริปกฺกโต, ผลโต, นิสฺสนฺทโต, สมฺมกฺขนโตติฯ เอวํ ทสนฺนํ วเสน ปาฏิกุลฺยวจเนนปิ อิธ ‘‘นวนฺน’’นฺติ วจนํ น วิรุชฺฌติ, สมฺมกฺขนสฺส ปริโภคาทีสุ ลพฺภมานภาวา วิสุํ ตํ อคฺคเหตฺวา น วทนฺติฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.304) ปน สมฺมกฺขนํ ปริโภคาทีสุ ลพฺภมานมฺปิ นิสฺสนฺทวเสน วิเสสโต ปฏิกูลนฺติ ทสฺเสตุํ สพฺพปจฺฉา ฐปิตาฯ

อุกฺกณฺฐิตสญฺญาย สมนฺนาคโตติ ตีสุ ภเวสุ อรุจฺจนวเสน ปวตฺตาย วิปสฺสนาปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา เหสา สญฺญาสีเสน วุตฺตาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

อสุภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-6. ปฐมขมสุตฺตาทิวณฺณนา

[164-166] จตุตฺเถ ปธานกรณกาเล สีตาทีนิ นกฺขมติ น สหตีติ อกฺขมาฯ ขมติ สหติ อภิภวตีติ ขมาฯ อินฺทฺริยทมนํ ทมาฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.14; 6.58) นเยน วิตกฺกสมนํ สมาติ อาห ‘‘อกุสลวิตกฺกานํ วูปสมนปฏิปทา’’ติฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, สพฺเพสมฺปิ กิเลสานํ สมนวเสน ปวตฺตา ปฏิปทา สมาฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปฐมขมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา

[167-168] สตฺตมฏฺฐเมสุ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสาติอาทินา โมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส เหฏฺฐา ติณฺณํ มคฺคานํ สุขปฏิปททนฺธาภิญฺญภาโว, อรหตฺตมคฺคสฺส ทุกฺขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญภาโว วุตฺโต, สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปน เหฏฺฐิมานํ ติณฺณํ มคฺคานํ สุขปฏิปททนฺธาภิญฺญภาโว, อรหตฺตมคฺคสฺส จ สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญภาโว ทสฺสิโตฯ ยํ ปน วุตฺตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.801) ‘‘พุทฺธานํ ปน จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญาว อเหสุํ, ตถา ธมฺมเสนาปติสฺสฯ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปน ปฐมมคฺโค สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺโญ อโหสิ, อุปริ ตโย ทุกฺขปฏิปททนฺธาภิญฺญา’’ติฯ ยญฺจ วุตฺตํ อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1476) ‘‘ตถาคตสฺส หิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญาว อเหสุํ, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปน ปฐมมคฺโค สุขปฏิปทขิปฺปาภิญฺโญ อุปริ ตโย ทุกฺขปฏิปทขิปฺปาภิญฺญา’’ติ, ตํ สพฺพํ อญฺญมญฺญํ นานุโลเมติฯ อิมาย ปาฬิยา อิมาย จ อฏฺฐกถาย น สเมติ, ตสฺมา วีมํสิตพฺพเมตํฯ ตํตํภาณกานํ วา มเตน ตตฺถ ตตฺถ ตถา ตถา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

มหาโมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สสงฺขารสุตฺตวณฺณนา

[169] นวเม สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปโยคํ กตฺวาว กิเลสปรินิพฺพานธมฺโมติ สสงฺขารปรินิพฺพายีฯ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน อธิมตฺตปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพานธมฺโมติ อสงฺขารปรินิพฺพายีฯ ธมฺมานุสารี ปุคฺคโล หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อกสิเรน อกิลมนฺโตว วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติฯ สทฺธานุสารี ปุคฺคโล ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ, ตสฺมา ธมฺมานุสาริสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกํ ญาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติฯ ยถา นาม ติขิเณน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อติสีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ, เอวรูปา ธมฺมานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติฯ สทฺธานุสาริโน ปน ปุพฺพภาคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกํ ญาณํ ทนฺธํ อติขิณํ อสูรํ หุตฺวา วหติฯ ยถา นาม กุณฺเฐน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ น มฏฺฐํ โหติ, อติสีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ อิจฺฉิตพฺพํ โหติ, เอวรูปา สทฺธานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ เนสํ กิเลสกฺขเย นานตฺตํ นตฺถิ, อนวเสสาว กิเลสา ขียนฺติฯ

สสงฺขารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ